Ks. Juliusz Aksman 1893–1942

Ksiądz Juliusz Aksman 1893–1942

Ksiądz Aksman, słysząc, że pod Mińskiem Mazowieckim doszło do bitwy wojsk gen. Władysława Andersa z wojskami niemieckimi, pospieszył do rodziców. Został aresztowany 7 grudnia 1939 r. w Mińsku Mazowieckim i zesłany do Dachau 8 lutego 1941 r.

Ksiądz Juliusz Aksman, pochodzenia włościańskiego, syn Michała i Anny z d. Wypustek, urodził się 9 czerwca 1893 r. we wsi Jędrzejów, w powiecie Mińsk Mazowiecki. Do dziesiątego roku życia przebywał w domu rodzinnym. Następnie kilkakrotnie zaczynał edukację w różnych szkołach. Był uczniem „rządowego gimnazjum Praskiego. […] Jesienią 1906 roku [wstąpił] do 8-mio klasowej szkoły prywatnej p. Świecimskiego. […] W styczniu 1908 roku [wystąpił] z niej i, po kilkumięcznem przygotowaniu i uprzedniem złożeniu egzaminów w gimnazjum Praskim, we wrześniu tegoż roku [zaczął] po raz wtóry do niego uczęszczać. W roku 1910 otrzymawszy z tegoż gimnazjum świadectwo rządowe o ukończeniu 6-ciu klas [wstąpił] do Seminarjum Duchownego i [został] zaliczony w poczet jego alumnów”. 1

Po otrzymaniu święceń kapłańskich, 21 grudnia 1915 r., podjął pracę na wikariatach w Klembowie (od 21 XII 1915 r. do 8 XI 1916 r.) 2 i Kobyłce (od 8 XI 1916 r. do 20 XII 1816 r.) 3, następnie pracował w parafiach warszawskich: św. Stanisława (od 20 XII 1916 r. do 1 VIII 1919 r.) 4 i św. Antoniego (od 1 VIII 1919 r. do 20 XI 1920 r.). 5.

Od tego momentu nominacje nabierają tempa: 20 listopada 1920 r. został skierowany do Mińska 6, 1 grudnia tego samego roku otrzymał przeniesienie na stanowisko prefekta do Skierniewic7. Po tej ostatniej nominacji ks. Juliusz na stałe związał się z Ziemią Łódzką, całkiem obcą dla niego (Skierniewice pod względem podziału terytorialnego należały do archidiecezji warszawskiej, a administracyjnie już do województwa łódzkiego). Po utworzeniu nowej diecezji łódzkiej władze Kurii Archidiecezji Warszawskiej 14 stycznia 1921 r. mianowały go „prefektem szkół miejskich w Łodzi”8.

I tu zaczął się prawdziwy dramat w życiu ks. Juliusza. Miał wtedy 28 lat, był w piątym roku kapłaństwa. Mieszkał około 50 kilometrów na wschód od Warszawy. Z powodu nominacji musiał zostawić wszystko, z czym się związał i przenieść się w kierunku zachodnim, do nieznanej mu Łodzi, ponad 200 kilometrów od rodzinnego domu. Realnie patrzył na rzeczywistość. Nie widział żadnych widoków na późniejszą pracę w rodzinnych stronach.

W tej sprawie, 4 maja 1921 r., napisał rozpaczliwy list:

„Do Jego Eminencji Księdza Kardynała Dr. Aleksandra Kakowskiego Arcybiskupa Warszawskiego”, w którym wyrażał swoją głęboką prośbę: „Wobec tego, że obecnie utworzona została diecezja Łódzka, ja zaś pragnę poświęcić me siły dla pracy w Archidiecezji Warszawskiej, najpokorniej proszę Waszą Eminencję o takowe przeniesienie mnie do swej Archidiecezji. Urodzony jestem tutaj, mam też w tych stronach rodziców, którym muszę często okazywać pomoc, […]. Oczekując na łaskawą decyzję Waszej Eminencji, pozostaję z największą czcią i bezwzględną uległością dla Eminencji Waszej [w podpisie:] najniższy i oddany sługa ks. J. Aksman prefekt szkół w Łodzi, Warszawa dn. 4 maja 1921 r.”. 9

W dokumentach brak odpowiedzi na prośbę ks. Aksmana, natomiast znajduje się tam pismo, w którym kuria łódzka zaświadcza, że „Ks. Julian Aksman, prefekt szkół miasta Łodzi, pracuje w szkolnictwie od 1917”10.

Nowa łódzka władza duchowna widziała go przede wszystkim w pracy katechetycznej. Stąd już 10 listopada 1921 r. został „Prefektem Miejskiej Szkoły Dokształcającej dla Terminatorów /ul. Zawadzka 42/”. 11. Jego pracę jako prefekta potwierdziła kuria łódzka pismem z 9 czerwca 1825 r., w którym zaświadczono, że „ks. Julian Aksman pozostaje na stanowisku prefekta w Gimnazjum Humanistycznym Pryssewiczówny w Łodzi i szkołach powszechnych. [I dodaje, że:] Władza Duchowna ocenia [jego pracę] jako owocną”12. Doceniona przez kurię praca księdza prefekta zaowocowała propozycją złożenia egzaminu na „kwalifikowanego nauczyciela”13. Nie ma żadnego pisma poświadczającego złożenie tego egzaminu, ale zdobycie kwalifikacji potwierdza fakt mianowania go „kapelanem w IV Miejskim Domu Wychowawczym”14. Funkcję prefekta szkół łódzkich pełnił do pierwszej nominacji proboszczowskiej w 1927 r.

 

Ksiądz Juliusz Aksman (w drugim rzędzie w środku) 15

Informacja o powierzeniu pierwszego probostwa została podana w piśmie wysłanym przez kurię do Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w Warszawie, w którym biskup napisał: „Mam zaszczyt zawiadomić Pana Ministra zgodnie z artykułem XIX/19 Konkordatu, że mam zamiar zamianować ks. Juliusza Aksmana proboszczem parafii Leźnica Mała, powiatu Łęczyckiego”16. Z pisma wynika, że pierwsze probostwo otrzymał ks. J. Aksman dopiero w czterdziestym roku życia i w dwunastym roku kapłaństwa. Dwa lata później napisał jednak prośbę do biskupa „o zwolnienie [go] z parafii Leźnica Mała i takowe powierzenie mi probostwa w Siedlcu”17. Z taką decyzją nie chcieli zgodzić się parafianie Leźnicy i wysłali do biskupa pismo „o pozostawienie nam nadal proboszcza naszej parafii Juliusza Aksmana, z którego jesteśmy bardzo zadowoleni i szczerze go kochamy za dotychczasową jego pracę religijną wśród nas”18.

Pismem z 21 czerwca1929 r. został translokowany do żądanej parafii19. W Siedlcu spełniał podwójną rolę: proboszcza i prefekta szkół. Mimo to mógł sobie pozwolić na pielgrzymkę do Ziemi Świętej, z której wraz z ks. Bolesławem Żukowskim (dziekanem łęczyckim) przywieźli „miłą i cenną […] pamiątkę z Ziemi Świętej”20 dla biskupa, za którą ten podziękował im szczególnym pismem:

Aksman_3

Nominacja na probostwo w Poddębicach.21 Z zasobów AAŁ, Fot. ks. Mirosław Jagiełło

 

Trzy lata po pielgrzymce ks. J. Aksman dostał nominację na probostwo w Poddębicach22. Razem z nominacją przejął też obowiązki dziekana poddębickiego23. Jego pierwsze spostrzeżenia były takie, że „na terenie dekanatu Poddębickiego zachodzą przypadki koniecznej potrzeby zastępowania w sprawowaniu czynności kościelnych tutejszych kapłanów w razie choroby któregokolwiek z nich, co zdarza się nawet stosunkowo często. Ponieważ w takich wypadkach, przeważnie nagłych, nie ma czasu ani możności odniesienia się do Prześwietnej Władzy Duchownej w celu uzyskania odpowiednich uprawnień. [Przeto prosił biskupa] o łaskawe udzielenie prawa binacji na pewną ilość wypadków w ciągu roku [dla niego] lub też delegowanego [przez niego] kapłana”24. Nie wiedział, że z powodu wybuchu wojny proboszczem w Poddębicach będzie jeszcze tylko kilka tygodni i taka potrzeba nie będzie przydatna.

Tablica z imieniem i nazwiskiem ks. J. Aksmana. Fot. Zbigniew Rożenek MEDIALAB

W aktach osobowych ks. J. Aksmana jest jeszcze lakoniczna, odręcznie napisana notatka: „Do Jego Ekscelencji Księdza Biskupa Diecezji Łódzkiej: Moniak Bronisława, zam. w Łodzi, przy ul. Kopernika 3 w sprawie ks. Juliusza Aksmana dziekana parafii Poddębice”25. Wiadomo jednak, że kuria łódzka pismem z 22 sierpnia 1940 r. napisała: „Do Pani Bronisławy Moniak. W związku z pismem Pani w sprawie ks. J. Aksmana Kuria Biskupia Łódzka prosi o przybycie do biura Kurii w godzinach urzędowania”26.

Do dziś nic więcej w tej sprawie powiedzieć nie można.

Pamiątkowa tablica dedykowana ks. J. Aksmanowi w Siedlcu – pierwsze probostwo ks. Juliusza. Fot. Zbigniew Rożenek MEDIALAB

Trudne do rozstrzygnięcia są losy ks. Juliusza Aksmana z pierwszych miesięcy wojny. Z dokumentów przechowywanych w Archiwum ITS wynika, że w chwili aresztowania i wysłania do obozu w Dachau mieszkał w Poddębicach27. Według tych samych dokumentów został aresztowany 7 grudnia 1939 r. w Mińsku Mazowieckim i zesłany do Dachau 8 lutego 1941 r. Został oznaczony numerem 23727.

Według relacji s. Lucyny Witczak, w jej artykule w łódzkiej „Niedzieli”, historia ks. J. Aksmana przedstawiała się następująco: „W listopadzie 1939 r. Niemcy wcielili Poddębice do Rzeszy Niemieckiej pod nazwą Wandalenbrück. W latach 1940–1942 utworzyli w mieście getto, w którym uwięziono Żydów (ok. 40 proc. mieszkańców Poddębic).

Ksiądz Aksman, słysząc, że pod Mińskiem Mazowieckim doszło do bitwy wojsk gen. Władysława Andersa z wojskami niemieckimi, pospieszył do rodziców. Został aresztowany 7 grudnia 1939 r. w Mińsku Mazowieckim i zesłany do Dachau 8 lutego 1941 r.”28.

Lucyna Witczak w poświęconym mu artykule przytacza też wspomnienie ks. Ludwika Bujacza:

„Ks. Aksman mieszkał na bloku 30 i wykazywał dużo samozaparcia w chwilach najcięższych przeżyć obozowych, pomagał słabszym kolegom w pracach porządkowych w izbie blokowej. Głód, zimno, ciężka praca i szykanowanie izbowego bardzo wyczerpały jego organizm.”29.

Według akt ITS uznano go za niezdolnego do pracy fizycznej i włączono do transportu inwalidów 10 sierpnia 1942 r., do tzw. zakładu eutanazji w Hartheim koło Linzu30. W dokumentach obozowych jako datę śmierci przyjęto 3 września 1942 r31. Natomiast Edmund Chart w swoim spisie podaje jako dzień śmierci 10 sierpnia 1942 r.”32.

Z kwerendy akt dotyczących ks. J. Aksmana, nie udało się wydobyć żadnych dodatkowych informacji nie tylko o jego rodzinie, studiach, ale nawet o pracy w parafiach, którym duszpasterzował. Jedynym źródłem informacji są jego akta osobowe, zachowane w Archiwum Archidiecezji Łódzkiej. Świadkiem jego pracy są epitafia, umieszczone w dwóch kościołach, w których pracował: w Siedlcu i Poddębicach33.

Stanowią one dowód uznania i wdzięczności dla jego pracy duszpasterskiej.

Aksman_6

Pamiątkowa tablica na frontonie kościoła w Poddębicach. Fot. M. Jagiełło.

  1. Zob. AAŁ, APK, sygn. 177, b.n., z 19 XII 1915. Jest fragment z jego curriculum vitae.[↩]
  2. Zob. AAŁ, APK, sygn. 177, nr 4485, (nr wewn.) 6, z 22 XII 1915 r., jest to nominacja nadana przez Konsystorz Archidiecezji Warszawskiej. W dokumentach nazwa parafii pisana była przez „e”, stąd Kobełka. Zob. pismo administratora parafii A. Zagańczyka z 25 XI 1916 r., nr 39 (numeracja parafialna). W niniejszym opracowaniu przyjęto następującą zasadę pisowni dat: w tekście nazwy miesięcy pisane są literami, w przypisach – cyframi. Zasada ta nie dotyczy tekstów cytowanych, zachowano w nich pisownię oryginalną. Natomiast przy wyliczaniu „od – do” obowiązuje pisownia cyfrowa.[↩]
  3. Zob. AAŁ, APK, sygn. 177, nr 2624, (nr wewn.) 8, z 25 X 1916.[↩]
  4. Zob. AAŁ, APK, sygn. 177, nr 3031, (nr wewn.) 10, z 1 XII 1916 i pismo administratora par. św. Stanisława, nr 123 (nr wewn.) 11, z 20 XII 1916.[↩]
  5. Zob. AAŁ, APK, sygn. 177, nr 3031, (nr wewn.) 12 z 17 XI 1919 r. – nominacja.[↩]
  6. Zob. AAŁ, APK, sygn. 177, nr 6911, (nr wewn.) 13, z 20 XI 1920 r.[↩]
  7. Zob. AAŁ, APK, sygn. 177, nr 6911, (nr wewn.) 14, z 20 XI 1920 r.[↩]
  8. AAŁ, APK, sygn. 177, nr 338, z 14 I 1921 r.[↩]
  9. AAŁ, APK, sygn. 177, nr 2819, (nr wewn.) 16, z 4 V 1921 r.[↩]
  10. AAŁ, APK, sygn. 177, nr 12/1921, (nr wewn.) 17, z 1 VII 1921 r. Pismo to potwierdza wcześniej wymienioną kolejność pracy ks. J. Aksmana jako prefekta szkół powszechnych i średnich. Warto przytoczyć fragment życiorysu wystawionego przez samego bpa Wincentego Tymienieckiego, potwierdzającego jego pracę: „Ks. Aksman urodził się w Jędrzejowie pow. Mińsko-Mazowieckiego w dniu 9 czerwca 1893 roku. Studia teologiczne ukończył w Warszawie, obowiązki kapłańskie pełnił kolejno w Klembowie, Kobyłce, Warszawie – parafia św. Stanisława i parafia św. Antoniego, jako wikariusz w Łodzi jako prefekt przez 6 lat” (pismo z 13 V 1927 r.).[↩]
  11. AAŁ, APK, sygn. 177, nr 1170, (nr wewn.) 20, z 10 XI 1821 r.[↩]
  12. AAŁ, APK, sygn. 177, nr 1322, (nr wewn.) 24, z 9 VI 1925 r.[↩]
  13. AAŁ, APK, sygn. 177, nr 952, (nr wewn.) 26, z 22 IV 1925 r.[↩]
  14. AAŁ, APK, sygn. 177, nr 1826, (nr wewn.) 28, z 13 VIII 1925 r.[↩]
  15. Fot. zob. http://www.niedziela.pl/artykul/118223/nd/Ks-Juliusz-Aksman], dostęp 16 V 2016 r.[↩]
  16. AAŁ, APK, sygn. 177, nr 2986, (nr wewn.) 41, z 21 VI 1929 r.[↩]
  17. [↩]
  18. AAŁ, APK, sygn. 177, nr 3178, z 2* VI 1929 r. (podpisy zebrano na kilkunastu stronach).[↩]
  19. Zob. AAŁ, APK, sygn. 177, nr 3009, (nr wewn.) 42, z 21 VI 1929 r.[↩]
  20. AAŁ, APK, sygn. 177, nr 2336, (nr wewn.) 68, z 29 IV 1933 r. Odnotujmy tu jeszcze jedną pielgrzymkę do Budapesztu na XXXIV Międzynarodowy Kongres Eucharystyczny, odbywający się w 1938 r.[↩]
  21. AAŁ, APK, sygn. 177, nr 2858 (nr wewn.) 73.[↩]
  22. Zob. AAŁ, APK, sygn. 177, nr 2858 (nr wewn.) 73, z 7 VIII 1936 r. Księgę inwentarzową kościoła fundi instructi odbierał od Stefana Skowrońskiego, proboszcza z Wartkowic. Będą spotykać się ze sobą nie tylko na sąsiadujących ze sobą parafiach, ale podzielą ten sam los śmierci w Dachau.[↩]
  23. AAŁ, APK, sygn. 177, nr 3027, (nr wewn.) 42, z 7 VIII 1937 r.[↩]
  24. AAŁ, APK, sygn. 177, nr 2693, (nr wewn.) 83, z 10 VII 1939 r.[↩]
  25. AAŁ, APK, sygn. 177, b.n., b.d.[↩]
  26. AAŁ, APK, sygn. 177, nr 1666, (nr wewn.) 90, z 22 VIII 1940 r.[↩]
  27. Archiwum ITS, dok. nr 9959114.[↩]
  28. L. Witczak, Ks. Juliusz Aksman, „Niedziela” (edycja łódzka) 18/2015, s. 8. Zob. też: http://www.niedziela.pl/artykul/118223/nd/Ks-Juliusz-Aksman dostęp 8 IV 2016, dostęp 18 V 2016 r.[↩]
  29. Tamże. Sam cytat pochodzi z: L. Bujacz, Obóz koncentracyjny…, dz. cyt., s. 42.[↩]
  30. http://ipn.gov.pl/kszpnp/poszukiwani-swiadkowie-wydarzen/poszukiwani-swiadkowie-i-informacja-ze-sledztwa-w-sprawie-zamordowania-w-latach, dostęp 8 IV 2016 r.[↩]
  31. Archiwum ITS, dok. nr 9959114.[↩]
  32. E. Chart Zmarli Polacyw Dachau, dz. cyt., 3.[↩]
  33. Tablica z Siedlca – zob. biogram ks. J. Bińkowskiego[↩]